Witte zwanen, zwart zwanen

Het is lastig beleid te ontwikkelen, als de wereld om je heen onzeker is geworden. Oude modellen werken niet meer en de vaste ankers om je heen zijn losgeslagen. Donald Rumsfeld heeft in 2002 een inmiddels bekende uitspraak gedaan. Namelijk dat er dingen zijn die we weten, dingen waarvan we weten, dat we ze niet weten en er zijn tenslotte ook dingen waarvan we niet eens weten, dat we ze niet weten. Volgt u me nog?

In een boek van Nassim Nicholas Taleb ‘De impact van het hoogst onwaarschijnlijke’ is deze onzekerheid beschreven en wordt de link gelegd met het begrip van de Zwarte Zwaan. Meer dan 1500 jaar werd aangenomen dan alle zwanen wit zijn, omdat nog nooit iemand een zwarte zwaan had gezien. Het bestaan van zwarte zwanen werd daarom als een onmogelijkheid gezien. Totdat de Nederlandse ontdekkingsreiziger Willem de Vlamingh in 1697 in Australië een zwarte zwaan ontdekte en daarmee deze zekerheid op zijn kop zette.

Hoe zeker is de toekomst?

Taleb betoogt dat onvermoede Zwarte Zwanen in toenemende mate onze geschiedenis bepalen door de toenemendecomplexiteit van de samenleving. Desondanks wordt de factor toeval bij strategieontwikkeling vaak ontkend en worden voorspellingen gedaan aan de hand van bestaande patronen. Dat we niet in staat zijn Zwarte Zwanen te voorspellen of zelfs maar te herkennen, wijt Taleb aan drie factoren:

-We denken dat de wereld eenvoudiger in elkaar zit dan werkelijk het geval is.
-Modellen zijn meer simplistisch dan de werkelijkheid en dus per definitie onvolledig.
-We leggen de nadruk op informatie die we kennen, vooral als die informatie gecategoriseerd is en als waar wordt beschouwd.

Zwarte Zwanen kunnen we niet voorspellen of herkennen, dus moeten we een bepaalde mate van onzekerheid in onze modellen inbouwen, om zowel negatieve als positieve afwijkingen van het model te benutten.

Afgelopen week was ik bij een Masterclass van de Stichting Toekomstbeeld der Techniek en RAND corporation, die ging over ‘Decision making under (extreme) uncertainty’ waar veel van bovengenoemde zaken voorbij kwamen. We gaan in het dagelijkse leven er teveel vanuit dat we processen honderd procent kunnen voorspellen en onze acties logisch kunnen plannen.

Decision making under deep uncertainty

De ontwikkelingen in Big Data zijn veelal gericht op predictive planning; kunnen we uit de historische data, toekomstige ontwikkelingen duiden? Dat is in ruim negentig procent van de gevallen zo. Maar het heeft ook wel wat weg van je auto besturen door in de achteruitkijkspiegel te kijken. Je voorspelt de weg door het verleden te extrapoleren. Er zijn momenten dat die logica niet geldt.

We leven momenteel in zo’n periode. Net zoals vijftig jaar geleden of honderd jaar geleden. Dat zijn de vijftigjarige economische golven, die onze maatschappij bij een nieuwe technologische cyclus overhoop halen. Dit omdat we (opeens) nieuwe techniek ter beschikking hebben gekregen die we nooit eerder hebben gehad.

Deze nieuwe mogelijkheden zorgen dat sommige bedrijfstakken overbodig worden en andere activiteiten opeens economisch reuze interessant worden. De makkelijkste reactie van veel mensen is wegkijken, omdat deze activiteiten onze zekerheden aantasten. Of zelfs boos worden als die nieuwe mogelijkheden door innovatoren worden toegepast. In de 19e eeuw was dat zo met het gemechaniseerde weefgetouw en de stoomlocomotief; in deze tijd geldt dat voor Über en Airbnb. Nieuwe, onverwachte ontwikkelingen vinden we eng, omdat ze niet lineair voorspelbaar zijn of – bovenal – goed te voorspellen.

Besluiteloosheid is nooit goed

Politici en besluitvormers houden niet van deze diepe onzekerheden. Zij kunnen slechts extrapoleren vanuit hun eigen politieke of strategische wensen. Als dat niet meer mogelijk is, zijn ze hun anker en piketpaaltjes kwijt. Als ook de adviseurs van de beslissingnemers hen geen goed beeld meer kunnen geven van de toekomst, volgen onzekerheid en besluiteloosheid. Of er ontstaan kampen met verschillende – niet bewijsbare – visies die elkaar in zwart-wit tegenstellingen gaan bestrijden.

Het huidige milieudebat is ontaard in zo’n zwart-wit situatie omdat we een milieumodel van de wereld hebben ontwikkeld dat per definitie niet correct is of kan zijn. Hoe goed het wel of niet is, weet in feite niemand. Dat beangstigt ons en sommigen proberen uit alle macht vast te houden aan dat model, ook al zijn er (te) veel situaties die niet (meer) door dat model kunnen worden verklaard.

Ga uit van helder en aanpasbaar beleid

De wetenschap van decision-making heeft nieuwe methoden ontwikkeld om in tijden van onzekerheid toch te plannen en te acteren. Deze methodiek gaat niet uit van het bestaande en bekende. Deze gaat uit van een te kiezen strategie of politiek die op zichzelf niet verkeerd is, maar waarvan verder niet bekend is of het direct tot de gewenste doelen leidt. Belangrijk is vervolgens om goed te (kunnen) meten of de strategie de resultaten geeft die we hadden verwacht. Zo niet, dan moeten we snel adaptieve aanpassingen doen.

Een beetje als de agile applicatieontwikkeling die populair is; de scrum-techniek van steeds sprintjes maken, het resultaat evalueren, bijstellen en verdergaan. Dat geldt dus eigenlijk voor alle onzekere zaken waar we leiding aan moeten geven. Als de toekomst niet helder is, moet je kleinere stapjes maken, goed controleren of we niet (toch) de verkeerde kant uitgaan en direct bijstellen.

Taoïsme, de kunst van veranderen

Accepteer dus in je nieuwe model een bepaalde hoeveelheid zwakheden en onzekerheden. Dat je, zodra je die herkent (denk aan de Zwarte Zwaan) in staat blijft om het model snel bij te stellen. Dat geldt zowel voor negatieve ontwikkelingen, als voor positieve. Wanneer er onverwacht interessante opportunities voorbijkomen, moet je wel in staat zijn die te herkennen en daarop te reageren. Een beetje een Taoïstische werkwijze, accepteer onzekerheid en verandering en bereid je voor op de toekomst, opdat je altijd adaptief kunt reageren.

Er is slecht één zwarte zwaan nodig

Het ontkennen van onzekerheid is het ergste dat je kunt doen. Er zijn altijd onzekerheden, soms wat minder en soms wat meer. Maar zeker nu, omdat we met nieuwe informatietechniek zaken kunnen realiseren die voorheen onmogelijk leken. Die ons dus Zwarte Zwanen opleveren en ons heilige geloof in de bekende Witte Zwaan in één klap overhoop gooit. Besef dat in elke bedrijfstak slechts één Zwarte Zwaan nodig is om het business model voorgoed te veranderen.

In onzekere tijden moet je een gezond, eigen beleid hebben, dat op korte termijn genoeg stabiliteit geeft, maar ook genoeg instabiliteit toelaat om snel van koers te kunnen veranderen. Bedrijven kunnen dat van oudsher makkelijker dan overheden, maar voor veel organisaties is tijdig van koers wijzigen een serieuze uitdaging. Terwijl er in onze, vijftig jaar lang geordende, Witte-Zwanen-maatschappij steeds meer Zwarte Zwanen rondzwemmen…

Door: Hans Timmerman, cto EMC Nederland