Democratie staat niet in de grondwet
Het begrip democratie komt in onze grondwet niet voor. Onze democratie wordt geborgd door de wijze hoe burgers de volksvertegenwoordiging kiezen. De grondwet beschrijft slechts dat wij een constitutionele, parlementaire monarchie zijn. De koning droeg zijn wetgevende macht over aan een parlement. Pas in artikel 50 wordt gesproken over de volksvertegenwoordiging: ‘De Staten Generaal vertegenwoordigen het hele Nederlandse volk’. De door hen benoemde regering is de uitvoerende macht die de door het parlement aangenomen wetten ten uitvoer brengt en daarop wordt gecontroleerd op basis van diezelfde grondwet, staatsinrichting en alle regels over inrichting van onze staat en de verhouding tussen de staat en haar burgers. Onze democratie wordt dus alleen geborgd door de wijze hoe wij als burgers de Staten Generaal kiezen, inrichten en vormgeven en daar kunnen onze digitale platformen wellicht een nuttige aanvulling op zijn.
De oudst bekende democratie is die van Athene. Burgers stemden in een centrale volksvertegenwoordiging over wetgeving en en benoemingen. Echter slechts personen die belastingen betaalden – en zo bijdroegen aan de staat – mochten stemmen. Iedereen die niet bijdroeg aan de staatsfinanciën, had geen stemrecht. Stel je eens voor dat we dat oude democratische principe loslieten op Nederland, dan zou op basis van hun netto bijdrage aan de staat een kleine 70 procent van de bevolking niet meer mogen stemmen. Slechts zij die netto bijdragen aan de staatsfinanciën (belastingen minus uitkeringen minus toelagen) zouden dan mogen beslissen hoe hun bijdrage aan de staatsfinanciën wordt ‘verdeeld’.
Volksheerschappij is de letterlijke vertaling van democratie: de wil van het volk als bron van machtsuitoefening. In een democratie is de voltallige bevolking soeverein en is alle autoriteit gebaseerd op de instemming van het volk. Iedereen is vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren (eerste artikel rechten van de mens), dus niemand heeft méér recht dan een ander om bepaalde wetten vast te stellen of beslissingen te nemen. Echter – zo stelde Alexis de Tocqueville – er moet worden gewaakt tegen de tirannie van de meerderheid: minderheden mogen niet in verdrukking komen en hun toevlucht zoeken in geweld. Een uitdaging [sic!] waar minimale meerderheden (helft +1) in onze Tweede Kamer de laatste jaren steeds vaker problemen mee hebben. Hoe respecteer je in een democratie de minderheid?
Platformsamenleving
Afgelopen decennia ontstonden digitale platformen. Van Whatsapp tot Facebook en van buurtapp tot X. Platformen waar overheid, burger en ondernemingen makkelijker digitaal kunnen communiceren. Privaat of in groepen, in korte berichten of uitgebreide verhalen. Een online platform is een technische, economische en sociaal-culturele infrastructuur voor het faciliteren en organiseren van online sociaal en economisch verkeer tussen gebruikers en aanbieders, met (gebruikers)data als brandstof. Het schept mogelijkheden tot kansen en (democratische) empowerment van individuen om uitwisseling van gedachten, meningen, goederen en diensten te optimaliseren.
Deze platformen bevorderen een grotere informatiegelijkheid als ‘extra’ aanvulling op onze democratie. Meer mensen die op de hoogte zijn van breder verspreidde informatie, inclusief eventuele context en deliberatie (overleg en discussie) rond die gedeelde informatie. De gedachte achter deliberatieve democratie: een vorm van publieke besluitvorming door een groep van bijvoorbeeld via loting gekozen burgers. Een variant tussen referendum en volledig mandaat aan gekozen politici. Besluitvorming over een onderwerp binnen een aangewezen groep via gezamenlijke informatiedeling, overleg en uitwisseling van argumenten. Democratie wordt dan een mix tussen direct (referendum), indirect (mandaat aan politici) en deliberatief. Mits in de ondersteunende platformen de publieke belangen goed zijn vastgesteld en geborgd.
Informatiegelijkheid
Een digitaal platform maakt het creëren van informatiegelijkheid (beter) mogelijk. Alle betrokkenen op het platform hebben dezelfde informatie te beschikking. Dat kan per groep gelden, maar ook van toepassing zijn tussen overheid en burger of bedrijf en klant of groep klanten. Zowel publieke als private partijen delen verantwoordelijkheden bij het behartigen van de publieke belangen maar er ligt er een duidelijke eindverantwoordelijkheid bij de overheid dit mogelijk te maken. De Amerikaanse onderzoeker Tarleton Gillespie spreekt in dit verband wel van ‘governance by platforms’ dat in een genetwerkte Web3 wereld ook wel DAO wordt genoemd: een Distributed Autonomous Organization.
Bijvoorbeeld de nieuwe omgevingswet
moet het mogelijk maken dat iedereen toegang tot dezelfde informatie
heeft. Gepresenteerd op open digitale kaarten zodat voor een ieder
(ambtenaren, burgers, bedrijven, ketenpartners etc.) helder is wat wel
en niet kan en mag op een bepaalde plek. Het moet het realiseren van
ruimtelijke projecten democratischer maken. Makkelijker ook, om de
hoeveelheid vergunningen, die nu nog los worden aangevraagd, in één
geheel te plaatsen en te bundelen. Ook voor de overheid zelf, door meer
samenhang en duidelijkheid te creëren tussen verschillende plannen.
Waardoor – naar men hoopt – projecten inzichtelijker en eenduidiger
worden en initiatieven sneller kunnen worden gerealiseerd.
Informatiegelijkheid en privacy
Een belangrijke hindernis bij het creëren van informatiegelijkheid zijn de nieuwe en strikte privacyregels die de afgelopen tien jaar zijn geïntroduceerd. Informatiedeling en -uitwisseling moet voldoen aan de consent over die informatie wat betreft creator, eigenaar, gebruiker en/of betrokkene. Belangrijk onderdeel van de Omgevingswet is het Digitale Stelsel Omgevingswet (DSO): dé basis voor die gelijke informatiepositie. Eén loket voor gebruikerstoepassingen, één centrale informatie-infrastructuur en tenslotte verschillende ‘informatiehuizen’ die vanuit diverse beleidsvelden (zoals water, bodem, lucht, geluid, etc.) informatie aanbieden.
Uitdaging bij informatiegelijkheid is
dat de gebruikte informatie, onveranderlijk moet zijn (geworden) en
iedereen toegang heeft tot die informatie. Iedereen moet ook
‘gecontroleerd’ relevante informatie kunnen toevoegen voor de
besluitvorming. Ook door burgers. Zelfs met doelconsent ingebrachte,
‘privacy’ informatie, als zij dat zelf willen (persoonlijke feiten,
ideeën, bezwaren, alternatieven etc.). Onveranderlijke informatie creëer
je door te archiveren: veranderingen zijn alleen maar via nieuwe
versies of uitgaven mogelijk. Bijvoorbeeld een eenmaal op omgevingswet.overheid.nl uitgegeven
bestemmingsplan kan niet ‘opeens’ veranderd of gecorrigeerd worden.
Iedereen moet weten welke versie er is, wat de veranderingen zijn en –
vooral – wie (!) in dat bestemmingsplan heeft zitten wijzigen.
ArQiver als moderne digitale democratische onderlegger
Op dit moment is een nieuwe oplossing in de markt gezet onder de naam ‘ArQiver’. Ontwikkeld op basis van de ‘problemen’ bij de toeslagenaffaire, omdat bleek dat het grootste probleem de ‘ongelijke informatie positie’ van ambtenaren met burgers en tussen ambtenaren onderling was. Men wist van elkaar niet ‘wat men niet wist’. Men mocht uit privacy-overwegingen niet in de systemen van departementen, uitvoeringsorganisaties en burgers kijken. Door eerder en sneller informatie te archiveren (archiveren bij de bron) wordt informatie voor iedereen makkelijker te bereiken en ook inzichtelijker. Door het dossier tussen ambtenaar en burger digitaal te koppelen, zorgt het, dat beiden elkaars informatie zien en ieder dat naar wens kan aanvullen. Inclusief de noodzakelijke privacy doelconsent om persoonlijke informatie in dat dossier te plaatsen. We zien bij onze overheid gelukkig positieve belangstelling voor deze nieuwe denkwijze en oplossing om de informatiegelijkheid in de nieuwe digitale wereld op een hoger niveau te brengen.
Door: Hans Timmerman (foto)
