Het land der vernuftelingen

In de Gouden Eeuw stond de Zaanstreek bekend als de ‘streek van de vernuftelingen’. Hier werkten molenmakers, scheepsbouwers, uitvinders, ingenieurs en technici samen met initiatiefrijke kooplieden, die later fabrikanten en ondernemers werden. Deze “vernuftelingen” probeerden natuurkrachten te doorgronden en praktisch toe te passen. Anders dan de intellectuele elite leerden zij vooral door ervaring en experimenten. Niet voor niets bezocht Tsaar Peter de Grote deze streek om te leren van hun vakmanschap.

Een treffend voorbeeld van een vernufteling is Jan Adriaenszoon Leegwater, over wie werd geschreven:
“Daer benevens was hy oock met de wetenschap begaeft, van rekenen, landtmeeten, tekenen, ende wat vorder tot een goedt ingenieur of vernufteling mocht behooren.”

De Gouden Eeuw van de natuurkunde

De twintigste eeuw wordt beschouwd als de Gouden Eeuw van de Nederlandse natuurkunde. Een groot aantal Nobelprijswinnaars markeerde deze periode. Dit succes was mede te danken aan Thorbecke, die al in 1829 benadrukte dat goed en breed onderwijs cruciaal was voor de vooruitgang van de staat.

In 1863 leidde Thorbeckes inspanningen tot de Wet op het middelbaar onderwijs. De Hogere Burgerschool (HBS) bood een curriculum met een mix van theoretische en praktische vakken, waaronder:

• Wiskunde en natuurwetenschappen
• Mechanica en technologie
• Landmeten, kosmografie en moderne talen

Deze brede aanpak zorgde ervoor dat veel HBS-leerlingen doorstroomden naar de Polytechnische School in Delft, de voorloper van de Technische Hogeschool, nu de Technische Universiteit.

Van Polytechnische School naar Technische Universiteit

In 1864 verving de Polytechnische School de Koninklijke Academie in Delft, met opleidingen voor civiel-, bouwkundig- en werktuigbouwkundig ingenieur. In 1905 werd de school omgedoopt tot Technische Hogeschool, waarmee Delft een internationaal centrum voor technisch onderwijs werd.

Na de Tweede Wereldoorlog leidde de vraag naar ingenieurs tot de oprichting van extra instellingen:

• 1956: Technische Hogeschool Eindhoven
• 1961: Technische Hogeschool Twente, de eerste campusuniversiteit van Nederland
• 1986: Alle Technische Hogescholen werden officieel Technische Universiteiten (TU’s).

Nederland telt nu vier TU’s: in Delft, Eindhoven, Twente en Wageningen.

Een blijvende erfenis

Van de Zaanse molenmakers tot moderne TU-ingenieurs laat de geschiedenis zien hoe innovatie en onderwijs Nederland wereldwijd als technologische pionier hebben gepositioneerd. Toch rijst de vraag: zijn ingenieurs enkel probleemoplossers zoals de Amerikaanse “engineer”, of blijven ze de vernuftelingen – creatieve krachten die de maatschappij vormgeven?

De moderne ingenieur moet niet alleen technisch creatief zijn, maar ook inzicht hebben in ethische en maatschappelijke vraagstukken. Toch zien we ingenieurs vaak pas in de publieke discussie verschijnen als er iets fout gaat. Ondanks hun cruciale rol zijn ze nauwelijks vertegenwoordigd in de politiek. Hoe kan een maatschappij die zo afhankelijk is van techniek, beleid maken zonder input van degenen die de basis van onze toekomst leggen?

Techniek is neutraal; het gebruik – goed of slecht – wordt bepaald door de maatschappij en de wetgever. De vraag blijft: hoe kunnen we ingenieurs betrekken bij de politieke besluitvorming, een arena die vaak ontmoedigt door stroperigheid en ‘zwevende discussies’?

Het groeiende verschil tussen alfa- en bèta-denken maakt deze kloof alleen maar groter. In een tijdperk van grote transformaties zien we dat besluiten enthousiast worden genomen, maar vaak – achteraf – niet realiseerbaar blijken in de praktijk. De afgelopen jaren hebben dit pijnlijk duidelijk gemaakt.

Hoe kunnen we weer vernuftig worden?

In een rapport uit 2022 werd al gewaarschuwd voor een groeiende krapte aan technisch personeel door vergrijzing en de digitalisering van de economie. Grote maatschappelijke opgaven vragen veel nieuwe technici, zowel op mbo- als op wo-niveau. Techniek moet aantrekkelijker worden gemaakt als vak én als beroep, met betere arbeidsvoorwaarden en werkomstandigheden, vooral ook om meer vrouwen voor techniek te enthousiasmeren.

Structureel kan arbeidsbesparende procesinnovatie helpen om de druk op de arbeidsmarkt te verlichten. We moeten écht veel innovatiever worden om alle noodzakelijke werkzaamheden die in ons land nodig zijn en blijven, uitvoerbaar te houden. En niet – zoals de afgelopen decennia – alleen innovatief zijn met allerlei mooie utopieën, maar weer gewoon met harde, realistische plannen met haalbare producten en projecten. We kunnen het best, we hebben dit in de geschiedenis al twee keer eerder gedaan.

Een Digitale Gouden Eeuw

Na vijfentwintig jaar in de ‘Digitale Eeuw’ zien we dat innovaties samenkomen: mobiele apparaten, blockchain, slimme sensoren, AI, digitaal betalen en digitale identiteiten. Deze convergentie biedt kansen om met ‘vernuftelingen’ en ‘kooplieden’ technologische vooruitgang om te zetten in economische en maatschappelijke successen.

Nederland heeft een rijke geschiedenis van technische innovatie en behoort technisch nog steeds tot de wereldtop, ook op digitaal gebied. Onze maatschappelijke nieuwsgierigheid en bereidheid om nieuwe technologieën te testen, versterken onze rol als pionier.

Met die mentaliteit kunnen we een nieuwe sprong maken. Net zoals twee Gouden Eeuwen ons techniek en natuurkunde brachten, kunnen we ons richten op een ‘digitale Gouden Eeuw’. Laten we technische kennis, ondernemerschap en nieuwsgierigheid aanjagen en benutten om onze digitale toekomst vorm te geven.

Door: Hans Timmerman (foto)